Pusta noc na Kaszubach

Odejście bliskiej osoby zawsze wiąże się z negatywnymi emocjami, z którymi próbujemy poradzić sobie w możliwie najlepszy sposób. Metodami działających kojąco i wyciszająco są różne zwyczaje związanie ze śmiercią i pogrzebem członka rodziny. Wiele z nich łączy się z odmawianiem modlitw za zmarłego lub śpiewaniem odpowiednich pieśni przy jego zwłokach. Niespotykanym i mało znanym zwyczajem pogrzebowym jest obrzęd określanym mianem Pusta noc na Kaszubach – wciąż praktykowany na malowniczych, kaszubskich wsiach.

Czym jest pusta noc?

Zwyczaj ten dotyczy ostatniego wieczoru i nocy przed pogrzebaniem osoby zmarłej. Wówczas to żałobnicy gromadzą się w domu zmarłego, aby odmówić różaniec w jego intencji. Po modlitwie bliscy i przyjaciele pozostają w domu żałoby aby wspólnie śpiewać pieśni pusto-nocne. Takie czuwanie trwa z reguły kilka godzin i może przeciągnąć się aż do rana. Nazwa pustej nocy pochodzi od ciszy i pustki po stracie osoby bliskiej. Symbolizuje również zakaz wykonywania wszelkich hałaśliwych prac aż do dnia pogrzebu zmarłego. W obrzędzie tym mogą uczestniczyć wszyscy domownicy i sąsiedzi – niezależnie od wieku i rodzaju relacji z osobą zmarłą. W dawnych czasach, gdy normą było pozostawianie zwłok w domu aż do dnia pochówku, czuwanie takie odbywało się przy trumnie. Aktualnie nie jest to już praktykowane i obrzęd ten przeprowadza się po prostu w domu osoby zmarłej.

Idea rytuału

Celebrowanie pustej nocy jest zwyczajem budującym głębokie więzi w lokalnej społeczności. Uczestnictwo w zbiorowych modlitwach i śpiewie pokazuje empatię oraz solidarność pomiędzy mieszkańcami wsi. Jest także sposobem na odnalezienie ukojenia i spokoju we wspólnocie z ludźmi łączącymi się w żałobie. Ilość osób obecnych podczas całonocnych obrzędów ukazuje skalę sympatii dla zmarłego i jego znaczenie wśród miejscowej ludności. Wspólne śpiewanie stanowi również zadośćuczynienie i kontynuację wieloletniej tradycji związanej z opłakiwaniem osoby zmarłej.

Przebieg obrzędu pustej nocy

Pusta noc na Kaszubach jest zwyczajem religijnym o ustalonym i niezmiennym od wielu lat przebiegu. Obrzęd ten w obecnej formie praktykowany był już w XVIII wieku i odprawiany jest do dziś przez większość rodzin. Przywiązanie do tej tradycji jest jednak silniejsze wśród osób starszych i to one najczęściej są uczestnikami pustych nocy. Bliscy i przyjaciele zmarłego zbierają się na modlitwie przy stole przykrytym białym obrusem, na którym znajdują się krucyfiks i zapalone świece. Po odmówieniu pierwszych modlitw osoby chore i matki z małymi dziećmi udają się do swoich domów. Reszta  żałobników pozostaje na miejscu – najczęściej aż do godzin porannych.

Na przebieg pustej nocy składają się zazwyczaj:

* wspólne odmawianie różańca i innych modlitw,

* śpiewanie pieśni ze śpiewnika opublikowanego przez ks. Jana Perszona lub z jego kopii,

* poczęstunek dla przybyłych żałobników.

Śpiew i psalmy pusto-nocne

Śpiewanie pieśni zwyczajowo odbywa się pod przewodnictwem profesjonalnego śpiewaka, który często traktuje to zajęcie jako schedę po ojcu lub dziadku.  Zdarzają się także kilkuosobowe zespoły śpiewaków, które wykonują utwory w formie pieśni chóralnych. Psalmy pusto-nocne składają się z reguły z wielu zwrotek, a odśpiewanie każdego z nich zajmuje nawet kilkanaście minut. Przykładem takiej wielostrofowej pieśni jest popularny utwór „Za starosty Marcyjana”, który liczy sobie aż 56 zwrotek. Według miejscowych wierzeń dusza osoby zmarłej wciąż przebywa w okolicach swojego domu. Modły i śpiewy pustej nocy pomagają odpowiednio ją pożegnać i sprawić, że po pogrzebie nie będzie nawiedzała domowników. Modlitwa za osobę zmarłą ma więc także za zadanie ochronę osób żywych przed niepożądanymi wizytami jej duszy.